*कवठा येथील केशव प्रतिमा*

  उत्पत्ती, स्थिती, लय या कार्यात सृष्टीच्या पालकत्वाचे दायित्व विष्णूकडे असून ‘ग्रामदिवस्तुमध्ये च दिक्ष्वष्टासु प्रशस्तते’ म्हणजे विष्णूची प्रतिमा गाव व वास्तूच्या मध्यभागी अथवा आठ दिशाने स्थापित करणे प्रशस्त आहे, असे मयमतमसारख्या मूळ ग्रंथात वर्णन आढळते. विष्णू सत्त्वगुणप्रधान असला तरी भक्तरक्षणासाठी त्याने संहाररुपेही धारण केल्याची दिसतात. पांचजन्य नावाचा शंख, सुदर्शन नावाचे चक्र, कौमुदकी गदा व पद्म(कमळ) ही विष्णूची सर्वत्र दिसणारी प्रमुख आयुधे  आहेत.  

  शंखचूड दैत्याच्या हाडापासून विष्णुच्या शंखाची निर्मिती झाली असून तो पंचमहाभूताचे प्रतीक आहे, चक्र हे सार्वभौमत्व,(जसे सार्वभौम  राजाला चक्रवर्ती सम्राट म्हणतात) मन, गती, प्रगती यांचे प्रतीक आहे. विष्णूची गदा आदिविद्येचे प्रतीक  आहे. ब्रह्मा हा सृष्टीचा निर्माता मानला जातो आणि तो कमल पुष्पावर विराजमान असतो हे कमल विष्णूच्या नाभीतून उत्पन्न झाले असे दर्शवले जाते म्हणजे कमळ हा सृष्टीचा मूलाधार व अखिल विश्वाचे मातृत्व या कमलात आहे कदाचित त्यामुळेच  पालनकर्त्याने  कमळ हे आयुधरुपात धारण केले असावे. विष्णूच्या धनुष्याचे नाव शाङर्ग असून ते आदिमायेचे प्रतीक आहे मात्र सहसा विष्णूकडे धनुष्य शिल्पित केले जात नाही. विष्णू श्रीवत्सकौस्तूभ धारण करतो, ज्याचा वर्ण लाल असून ते तेजाचे प्रतीक आहे तर विष्णूच्या गळ्यात वैजयंतीमाला ही असते, विष्णूचे वाहन गरुड आहे. ते बल, शक्तीदर्शक आहे , विष्णूच्या परिवार देवतेमधे लक्ष्मीचा पत्नी म्हणून समावेश आहे. अर्थात विष्णू पालनहार असल्याने सर्व निसर्गसंपत्ती, श्री, लक्ष्मी, भुदेवी यांना विष्णू संबंधीत दर्शवले आहे कारण पृथ्वी ही रत्नगर्भा आहे तर पृथ्वीच्या उदरात असणारी सर्व संपत्ती म्हणजे लक्ष्मी होय आणि सृष्टी नियमन, पालनसाठी संपत्तीही सहायक असते.

  सत्वगुणप्रधान विष्णूची पूजा प्राचीन काळपासून प्रचलित आहे. ऋग्वेदात विष्णू संबंधीत सूक्ते आढळतात. कुषाण काळापासून विष्णू प्रतिमाची निर्मिती सुरू झाली तर गुप्तकाळात या प्रतिमा निर्मितीस मोठ्या प्रमाणात चालना मिळाली. त्यानंतर सत्तेवर आलेल्या अनेक वैष्णव उपासक आणि धर्मसहिष्णू राजांनी भारतभर विष्णूची असंख्य मंदिरे निर्माण केली.

मत्स्य कुर्मो वराहस्य नारसिंहो थ वामन:।

रामो रामश्च कृष्णश्च बौध्द कल्कीती ते दश:।।

हे विष्णूचे भक्तरक्षणासाठी घेतलेले 10 अवतार आहेत मात्र या अवताराबाबत प्राचीन भारतीय साहित्यग्रंथात एकवाक्यता  आढळत नाही ही संख्या 7,14,16, 23, 39…अशीही बदललेली दिसून येते. विष्णूच्या या अवताराशिवाय 24 रुपातही विष्णूची पूजा केली जाते. केशव, नारायण, माधव, गोविंद, विष्णू, मधुसूदन, त्रिविक्रम, वामन, श्रीधर,  हृषीकेश,पद्मनाभ, दामोधर, संकर्षण, वासुदेव, प्रद्युम्न, अनिरुद्ध, पुरुषत्तम,अधोक्षज, नारसिंह, अच्युत, जनार्धन, उपेंद्र, हरि ,कृष्ण हे ते 24 रूप असून या रूपाची ओळख फक्त हातातील आयुधांच्या स्थानबदलावरून  करता येते.

   उस्मानाबाद जिल्ह्यातील उमरगा तालुक्यात कवठा गावात विष्णुची केशव रूपातील एक प्रतिमा आहे. “केशव: प शं च गश्च ..” या अग्नि पुराण ,पद्म पुराण, रूपमंडन, अपराजितपृच्छा इत्यादी ग्रंथातील वर्णनानुसार प्रतिमेच्या आयुधाचे अंकन आहे.  इ.सन.1944 मध्ये गोविंदराव कुलकर्णी यांच्या शेतात नांगरणी करताना  प्रस्तुत प्रतिमा सापडली आहे . सुरुवातीला ही प्रतिमा शेतातच काही दिवस ठेवली गेली त्यानंतर गावातील  पूर्वमध्ययुगीन शिव मंदिरात ही प्रतिमा ठेवण्यात आली, इ.सन 1993 साली झालेल्या भूकंपात शिवमंदिर  जास्त भग्न झाल्यानंतर नवीन  बांधलेल्या मंदिरात केशव प्रतिमा स्थापन केली आहे..!

    सदरील केशव प्रतिमा ही कल्याणी चालुक्य शैलीतील शिल्पकलेचा अद्वितीय नमुना असून केशव  दोन स्तंभ त्यावर मकरतोरण खाली पादपीठ अंकित पाठ शिळेवर आहे, स्तंभाच्यावर  दोन्ही बाजूने मकरतोरण आहे तर स्तंभाच्या बाहेरील दोन्ही बाजूस लता ,गुल्म ,गज,शार्दूल, व्याल अंकित केले आहेत. मकर तोरणाच्या शिरोभागावर कीर्तिमुख आहे. या प्रकारची शिल्परचना असणारी आणि परिकरयुक्त प्रतिमा मनोवांछित फल प्रदान करते या ग्रांथिक वर्णनाचा आधार शिल्पीने घेतल्याचे दिसतो, मकरतोरणाच्या दोन्ही बाजूने 78 से.मी. रुंदीच्या घुमटाकार भागात एका बाजूने  पाच  व दुसऱ्या बाजूने पांच असे विष्णुचे दशअवतार गुल्मात केशवाच्या डोक्यावर उजवीकडून डावीकडच्या दिशेने कोरले आहेत. तोरणाच्या आत स्थानक , समपद, समभंग ,चतुर्भुज केशव आहे.

   शास्त्रानुसार विष्णू (केशव) प्रतिमा नऊ ताल  (198 अंगुलची) असावी असे जरी नियमन असले तरी सर्वत्र हे  परिमाण न वापरता मंदिराच्या आयतनाच्या विस्तारानुसार प्रतिमा निर्माण केल्या गेल्याचे दिसते. कवठा येथील केशवाची उंची परिकरासह 110 से.मी. आहे.  म्हणजेच 48 अंगुल (2 हस्त)  त्यानुसार या प्रतिमेसाठीच्या मंदिराचे आयतन हे 8 हस्ताचे असावे. केशव मूर्तिची रुंदी ही 50 से.मी. आहे,  हातातील शंख 30 से.मी. उंच, चक्र 25 से.मी. उंचीचा तर गदा  43 से.मी. उंचीची आहे. यठिकाणी योग्य मान वापरल्याचे दिसते. डोक्यावर रत्नाकिंत किरीटमुकुट कोरला असून त्यांचे आलंब केशवाच्या मस्तकावर रूळत आहेत, मुकुटाच्या खाली कुरुळ्या केशकुंतलास शिल्पीने कोरले आहे , कानात मकर कुंडले, गळ्यात ग्रीवा, कंठहार, यज्ञोपवीत, वैजयंतीमाला, खांद्यावर स्कंदपत्र, वैकक्ष  उदरबंद, दंडात केऊर, हातात कड़े , मध्यमा सोडून बाकी सर्व बोटात  सुंदर अंगुलिका आहेत. कमरेस अधोवस्त्र , मेखला, उरुद्गाम, अलंबिका असून पायात तोड़े, नूपुर आहेत. केशवाच्या उजव्या बाजूला आसनस्थ , अंजली मुद्रेत 18 से.मी. उंची असलेला गरुड अंकित केला असून तो मानवरुपात आहे तर केशवाच्या पायाजवळ बाजूस कमलपुष्प घेतलेल्या 25 से.मी. उंचीच्या स्त्री अनुचर त्रिभंगावस्थेत आहेत.  प्रतिमेसाठीचे पादपीठ  6 से.मी. उंचीचे असून पादपीठास खालच्या बाजूस चौकोणी खाच असून असल्याचे मंदिर व्यवस्थापकानी सांगीतले. या खाचेत धातू अथवा पाषाण दंड वापरून  गर्भगृहाच्या  मुख्य पीठावर प्रतिमा स्थिर करणे हा उद्देश या खांचेमागील असतो.

   प्रतिमाशास्त्रात पूजनीय देवमूर्ति ह्या सुंदर संपुर्णावयव, अलंकरण, लांछनयुक्त  कोरव्यात तसेच  शरीरावयवाच्या दोन श्रेणीस अर्थात सहा अंग आणि सहा उपांग यांच्या कोरण्यावर विशेष लक्ष देणे अनिवार्य असल्याचे नमुद केले आहे. डोके, हात, वक्षभाग, कटी भाग, पार्श्वभाग आणि पाय हे सहा अंग आहेत तर डोळे, भुवया, नाक, अधर, कपाळ आणि हनुवटी हे उपांग आहेत  प्रस्तुत प्रतिमेत अंगोपांग प्रमाणबद्धता, सुंदर संपुर्णावयव , योग्य तालमान, षोडशवयीन रूप कोरले आहेत.

   केशवाच्या प्रतिमेसाठी वालुकाश्म पाषाण, कपिल वर्णाची शिळा वापरलेली आहे , सद्यस्थितीस प्रतिमेच्या नाकाचा  किंचीत  थोडा भाग भग्न आहे बाकी पुर्ण प्रतिमा सुस्थितीत दिसते याचे श्रेय गावकरी मंडळीस आहे, श्री कुलकर्णी यांच्या शेतातून शिव मंदिरात, भयानक भूकंपाच्या आपत्तीनंतरही जास्त हानी न पोहचता सध्या विष्णू मंदिरात स्थापित केलेल्या  प्रतिमेच्या मुळ रूपास कुठलेही गालबोट न लागू देता अथवा बटबटीत रंगरंगोटी करून  मुळ सौंदर्य नष्ट न करता काळजीपूर्वक जतन केले आहे हे  सर्व गावकरी आणि व्यवस्थापक यांचे कार्य अत्यंत कौतुकास्पद आणि अनुकरणीय आहे..!

  कवठा गांवचे  जेष्ठ मूर्तिशास्त्राचे अभ्यासक श्री शेषेराव माने सर यांच्या आग्रहामुळे मराठवाड्यातील  अत्यंत विलोभनीय केशवाची प्रतिमा अभ्यासता आली, ग्रामस्थ श्री मुकुंद माने, मंदिरांचे पुजारी , व्यवस्थापक  ,प्रा. बडगिरे विशाल, श्रीमाला के जी. यांचे ही मोलाचे सहकार्य याप्रसंगी लाभले.

 प्रा. डॉ. माधवी महाके

महाराष्ट्र उदयगिरी महाविद्यालय,उदगीर